Op 24 februari 2022 leek de Russische inval in Oekraïne een nieuwe literatuur wakker te schudden: de Oekraïense. Sinds begin 2022 duikt de ene na de andere voortreffelijke Oekraïense schrijver op in een Nederlandse vertaling. En daarmee is voor veel lezers een nieuw literair universum opengegaan.
Tekst: Michel Krielaars
Niet dat er geen Oekraïense schrijvers bestonden, maar het Westen kende alleen hen die in het Russisch schreven en vertaald werden. Door de agressie van Vladimir Poetin kwam daar verandering in. De thematiek van die Oekraïense schrijvers is veelzeggend voor wat er op dit moment in Oekraïne gebeurt. In de eerste plaats omdat hun boeken vaak over de oorlog gaan, die sinds 2014 in hun land woedt. Sommigen laten ook zien hoe het tot die oorlog kon komen, als gevolg van de chaos in de jaren negentig bijvoorbeeld, toen Oekraïne zich losmaakte van Rusland en het zich alleen moest zien te redden. Natuurlijk was dat laatste onmogelijk, omdat niemand iets van het kapitalisme begreep.
Gewone mensen in oorlogstijd
Vooral de leden van de voormalige veiligheidsdienst KGB en de maffia profiteerden van die onkunde. Op grond van hun oude netwerken namen zij de economische macht grotendeels over, waarbij corruptie en nepotisme een belangrijke rol speelden. Iemand die dat heel goed laat zien is Andrej Koerkov (Leningrad, 1961), die in het Russisch schrijft. Van zijn hand verscheen vorig jaar de zwarthumoristische roman Grijze bijen. Het is het verhaal van een 49-jarige Oekraïense bijenhouder in de Donbas, in 2017. De oorlog tussen het Oekraïense leger en de door Rusland gesteunde separatisten is al drie jaar aan de gang. De bijenhouder probeert zich er zoveel hij kan aan te onttrekken, wat hem niet lukt. Dat komt doordat het dorp waar hij woont in het niemandsland ligt tussen de pro-Russische en Oekraïense stellingen. Behalve hij en zijn vroegere kwelgeest Pasjka is iedereen er weggetrokken. Aan de hand van hun lotgevallen vertelt Koerkov het verhaal van een leven in oorlogstijd, waarin het voor gewone mensen moeilijk balanceren is, maar waar het fatsoen uiteindelijk overwint.
Koerkov publiceerde in hetzelfde jaar Dagboek van een invasie, dat hij anders dan zijn proza in het Oekraïens schreef. Dit dagboek bevat allerlei artikelen van hem die direct of indirect met de huidige oorlog te maken hebben. Zo schrijft hij over de, inmiddels uitgevoerde, plannen om alle Sovjet-literatuur uit Oekraïense bibliotheken te halen om van dat papier nieuwe boeken te drukken. Ook behandelt hij de cancelling door de Oekraïense overheid van boeken van klassieke Russische schrijvers zoals Poesjkin en Dostojevski, die het Russische imperialisme bevorderden.
Alsof je er zelf bij bent
Fascinerend zijn ook de romans van Serhi Zjadan (1974), in wiens laatste roman Het internaat je de oorlog in Oekraïne bijna kunt voelen en ruiken, zo inlevend beschrijft hij de troosteloosheid ervan. Hoofdpersoon is de apathische Pasja, een jonge leraar Oekraïens, die zich in de eerste twee maanden van 2015 doof en blind houdt voor de oorlog in zijn land. Dat verandert als zijn dorp van de ene dag op de andere een paar kilometer van het front komt te liggen. Ineens wordt hij geconfronteerd met alles wat met oorlog te maken heeft. Die bewustwording dwingt hem tot stellingname, vooral als hij zijn dertienjarige neefje Sasja moet ophalen van een internaat in de nabijgelegen stad die echt middenin de vuurlinie ligt. Zhadan beschrijft de waanzin en de absurditeit van een oorlog zo goed, dat je regelmatig aan Curzio Malaparte’s Kaputt (1944) moet denken.
Maar als je wilt weten hoe het allemaal zo gekomen is, moet je bij Oksana Zaboezjko (1960) zijn. Van haar hand verschenen dit jaar twee boeken: de verhalenbundel Zusters en de essaybundel Mijn langste boektournee, die allebei over zowel de huidige oorlog gaan als over de lange aanloop daartoe.
Hoe mensen kapot gemaakt werden
Zo kun je in Zusters lezen hoe het er in Oekraïne aan toeging toen het nog deel uitmaakte van de Sovjet-Unie. Al het leed dat een gestudeerd mens onder de communistische dictatuur kon treffen komt hier achteloos voorbij, wat het des te gruwelijker maakt. Aan de hand van verhaalelementen zoals herinneringen aan een langdurig verblijf in de Goelag wegens nationalistische sympathieën of een agressief uitgevoerde abortus en gedwongen collaboratie met het regime laat Zaboezjko zien hoe mensen in het dagelijkse leven van de Sovjet-Unie kapot werden gemaakt. Verraad was iets heel gewoons. Menigeen werd door een familielid aangegeven als hij of zij iets verkeerds had gedaan. Zaboezjko schrijft genadeloos over de Oranje Revolutie van 2004 en de naïviteit van het Westen, dat toen maar niet wilde inzien wat Rusland werkelijk met Oekraïne voorhad. Juist die combinatie van verleden en heden maakt haar werk zo boeiend en verklarend. Alsof de fictie het in dat opzicht wint van de non-fictie.
De (vergeten) tijd
Het werk van Tanja Maljartsjoek (1983) is eveneens de moeite waard. In haar in 2016 met de BBC Ukrainian Book of the Year-prijs bekroonde roman Vinvis der vergetelheid twijfelt een jonge schrijfster aan de zin van haar bestaan, dat gekenmerkt wordt door ongelukkige liefdesrelaties. Maar wanneer ze in een oude krant uit 1931 een artikel leest over het overlijden van de Oekraïens-Poolse politicus Vjatsjeslav Lypynsky, verandert haar leven spoorslags. Ze vindt een soulmate in deze Oekraïense nationalist, temeer omdat ze zijn door Stalin vernietigde streven naar een onafhankelijk Oekraïne vergelijkt met haar eigen stukgelopen liefdesleven. Het klinkt enigszins absurd, maar toch ademt deze roman de sfeer van Thomas Manns De toverberg, vooral omdat in beide boeken zowel de tijd als het vergeten een belangrijke rol speelt.
Tweede wereldoorlog
De tragische geschiedenis van Oekraïne komt ook uitvoerig aan bod in het herontdekte meesterwerk Babi Jar van de Russischtalige Oekraïense schrijver Anatoli Koeznetsov (1929-1979). Het overweldigende boek verscheen in 1968 in de Sovjet-Unie, in een streng gecensureerde versie. Twee jaar later werd het origineel in Engeland gepubliceerd, waar de schrijver naartoe was gevlucht. Pas dit jaar kwam er een Nederlandse vertaling.
Babi Jar is het verhaal van de moord door de nazi’s op de Joden van Kiev in 1941 in het gelijknamige ravijn. Het verhaal wordt verteld door de 12-jarige Anatoli, in wie je algauw de schrijver zelf ontdekt. Het boek is non-fictie met de kracht van grootse literatuur van bijvoorbeeld Nobelprijslaureaat Svetlana Alexijevitsj. Je kunt het dan ook een raadsel noemen waarom we zolang op een Nederlandse vertaling hebben moeten wachten. Een goedmakertje is dat in de Nederlandse editie is aangegeven welke passages indertijd door de Sovjet-censuur zijn geschrapt.
Russische literatuur
Maar er zijn ook schrijvers uit Rusland die zich tegen de oorlog keren. Maxim Osipov (1963) is de belangrijkste van hen. Sinds de invasie van Oekraïne woont hij in Nederland, waar hij het Russischtalige literair emigrantentijdschrift Pjataja volna (Vijfde golf) heeft opgericht, dat als Fifth Wave ook in het Engels verschijnt.
Van Osipov verschenen de geweldige verhalenbundels De wereld is niet stuk te krijgen en Kilometer 101. Als je die leest begrijp je pas echt hoe het Rusland van Poetin in elkaar steekt. Chaos en meedogenloosheid binden er voortdurend de strijd aan met empathie en menslievendheid. Niemand wil er echt leven, iedereen leidt een doelloos bestaan. Een beschermende overheid is er niet, want die bestaat alleen uit corrupte politieagenten. En de ouderen verlangen terug naar de Sovjet-Unie, toen hun land groot en machtig was. Niet voor niets zijn zij de voornaamste steunpilaren van Poetin, terwijl hun kinderen en kleinkinderen het liefst in een ander land willen wonen.
De oorlog heeft zowel de Oekraïense als de Russischtalige literatuur een enorme stimulans gegeven. En hoewel auteurs uit de twee taalgebieden als gevolg van de oorlog vaak een writersblock hebben en elkaar mijden, kunnen we uit dat deel van Europa de komende jaren nog veel moois verwachten.
