Tekst: Jean-Pierre Geelen
Eerlijk zeggen: wist u dat de populaire Netflix-serie House of Cards ooit begon als boek? Tientallen miljoenen kennen Kevin Spacey als de gewiekste Amerikaanse president Frank Underwood, velen zagen de oorspronkelijke BBC-versie uit 1990, maar wie las het gelijknamige boek waarmee alles begon?
Het werd geschreven door Michael Dobbs, lid van het Britse Hogerhuis voor de Conservative Party en uitvoerend producent van de Amerikaanse versie. Zie je wel: het boek delft weer eens het onderspit tegenover film en tv-serie, zullen cultuurpessimisten zeggen. En het boek hád het al zo moeilijk. Uitgevers, schrijvers, boekhandelaren en cultuurhoeders zien met lede ogen aan hoe de leestijd van de consument in rap tempo terrein verliest aan tablet, smartphone en mediabox. Kort samengevat uit alle onderzoeken: in 1975 las de Nederlander nog 6,5 uur per week in boeken (toen was er weinig anders dan een radio en zwart-wit tv met twee zenders). In 2011 was die leestijd al met vier uur afgenomen. Volgens de laatste stand van zaken lezen we nu zo’n 37 minuten per dag, maar dan in boek en op beeldscherm samen.
Valt het boek nog te redden?
Uitgever Joost Nijsen van Podium stelde in een column de vraag of Netflix niet van overheidswege verboden moest worden, in de hoop (of veronderstelling) dat het volk dan massaal naar de boekenkast grijpt. Het was een ironisch gedachtenexperimentje, maar de aanname was toch dat de Netflixen van deze wereld recht tegenover het lezen staan in de strijd om de tijd. De vraag is of dat altijd waar is. Ja, je kunt de uren in een etmaal maar éénmaal besteden. Het is evident dat de oneindige beschikbaarheid van dramaseries het ‘bingewatchen’ in de hand heeft gewerkt. Natuurlijk gaat dat ten koste van andere bezigheden. Van het huishouden misschien, van sportvissen, liefhebben en wellicht ook van lezen. Maar het omgekeerde kan evengoed waar zijn: misschien wekt een Netflix-serie belangstelling voor het bijbehorende boek. Dat ondervond Michel Krielaars, chef Boeken bij NRC Handelsblad, nadat hij op Netflix de serie Alias Grace had gezien. Die serie is gebaseerd op Margaret Atwoods gelijknamige roman. Krielaars: ‘Die serie ademt literatuur en doet naar meer Atwood verlangen.’ Conclusie: ‘Je zou meer literaire series moeten maken om het goede boek te redden.’
De titel spreekt boekdelen: Lezen in tijden van Netflix. Dat had de Nederlandse uitgever van de bundel van de Duitse journaliste Felicitas von Lovenberg goed gezien. Want hoewel de bundel niets anders is dan wat de Duitse titel suggereert (Gebrauchsanweisung fürs Lesen, artikelen over nut en rol van het lezen voor persoonlijke ontwikkeling), raakt de Nederlandse vertaling aan dat herkenbare dilemma in het dagelijks leven: de strijd tussen Netflix (en andere streamingdiensten) en het traditionele lezen in een papieren boek. Het gevecht om tijd, aandacht en concentratie tussen de soms vluchtige beeldschermcultuur versus lange, geschreven teksten met (als het goed is) met literair taalgebruik en diepgang.
TV-revolutie
Het is duidelijk dat Netflix (nettowinst: zo’n 350 miljoen) een revolutie heeft ontketend in televisiedrama. Het genre was decennia het ondergeschoven kindje van de bioscoopfilm, de moeder van alle audiovisuele drama. Lang had dat te maken met verschil in budgetten: waar de bioscoopfilm door grote Amerikaanse producenten en wereldwijde hitpotentie over miljoenen kon beschikken, moeten tv-series het nog altijd met aanzienlijk minder stellen.
De aanname was dat de Netflixen van deze wereld recht tegenover het lezen staan in de strijd om de tijd
Nieuwe tijden: bedrijven als Netflix beschikken over miljoenenbudgetten, waardoor ze zich kunnen omringen met het beste. Teams van wel twintig scenarioschrijvers, de beste acteurs, vele filmlocaties en, niet onbelangrijk: de luxe om scènes te draaien tot de ideale versie erop staat. Dat leidde tot drama van de allerhoogste soort, dat kwalitatief kan wedijveren met literatuur. Een voorbeeld is de veelgekroonde serie The Crown, het biografische verhaal over de regeerperiode van koningin Elizabeth II van Groot-Britannië. Het eerste seizoen (dat in november 2016 in première ging) kostte maar liefst 110 miljoen euro, het hoogste budget dat Netflix aan een dramaserie had besteed. Snel na het succes verscheen het boek: The Crown: The Official Companion – Het ware verhaal achter de succesvolle Netflix-serie, van koninklijk biograaf en historicus Robert Lacey. Geen slap aftreksel van de serie, maar een aanvulling, met foto’s uit de serie én het echte leven van Elisabeth en meer achtergrondinformatie dan de serie bood.
Kruisbestuiving
Menig bioscoopfilm is een verfilmde roman. Ook nu, vijftig jaar na Turks Fruit, leunen film en tv graag op de romankunst. ‘Het boek was beter’, luidde het cliché, maar correcter is dat verfilming ‘anders’ is. Film kent andere wetten, er is minder plaats voor literaire overpeinzingen van de verteller, maar ondanks vereenvoudiging kent film beeldende en stilistische mogelijkheden die voorbij het boek gaan. In 2008 verscheen bijvoorbeeld de film The reader, verfilming van de Duitse roman van Bernhard Schlink. De roman, over een man die terugblikt op een verliefdheid op een conductrice die in de Tweede Wereldoorlog nazi blijkt te zijn geweest, was al breed geprezen om z’n literaire kwaliteiten, de filmversie deed er nauwelijks voor onder: hij werd genomineerd voor diverse Oscars.
Zo er al gescheiden kampen bestaan tussen ‘lezers’ en ‘kijkers’, dan kiest Netflix er handig voor om beide te bedienen
Van oudsher is er een kruisbestuiving tussen beide genres. Veel Netflix-series zijn gebaseerd op boeken, zowel romans als non-fictie. De dienst windt er op de eigen site geen doekjes om. Zo er al gescheiden kampen bestaan tussen ‘lezers’ en ‘kijkers’, dan kiest Netflix er handig voor om beide te bedienen. Hoe vervlochten de werelden van boek en film zijn, blijkt ook uit de kinderserie Hilda, populair op Netflix. De avonturen, over Hilda en haar moeder in een natuurgebied vol boze trollen en bijdehante elfjes, verschenen ooit als stripboek. Netflix verfilmde de verhalen, en op basis daarvan schreef Stephen Davies weer een boek. Met op het omslag uiteraard een wervende sticker: ‘Netflix Original serie’. Daarvan bestaan inmiddels tientallen voorbeelden. In voorbereiding: de Engelstalige Netflix-serie The Letter For The King. De internationale doorbraak voor De brief voor de koning, het succesvolste jeugdboek van Nederland, in 1962 geschreven door Tonke Dragt.
Niet alleen de HBO-serie ‘Game of Thrones’ brak records, ook de verkoop van de boeken van George R.R. Martin steeg explosief door de serie.
Hoe lucratief de versmelting van beide genres voor beide partijen (auteur/uitgever en filmmaker) kan zijn, blijkt uit een bericht uit 2014: niet alleen de HBO-serie Game of thrones brak records, ook de verkoop van de boeken van George R.R. Martin steeg explosief door de serie. Op dat moment (april 2014) waren in Nederland en Vlaanderen al meer dan 350.000 exemplaren verkocht van titels als De Strijd der koningen en Een feestmaal voor kraaien. Inmiddels zijn wereldwijd tientallen miljoenen exemplaren van deze bestsellers (door het filmsucces uitgebreid tot grotere reeks) verkocht.
Happy end?
Boek en serie of film, het is een huwelijk tussen partners die tot elkaar veroordeeld zijn. Met vele hoogtepunten, maar zoals in wel meer huwelijken gaat het niet altijd van een leien dakje. De uitgever van de Choose your own adventure-boeken, een reeks sciencefiction-verhalen, spande afgelopen jaar een rechtszaak aan tegen Netflix. Met de film Black Mirror: Bandersnatch maakte het bedrijf volgens de uitgever inbreuk op het merkrecht. De weduwe van schrijver R.A. Montgomery vreesde financiële schade. Op dat moment waren al wel 265 miljoen boeken verkocht. Opnieuw was de vraag of de verfilming dat bedrag niet enorm heeft opgestuwd.
Een sprookjeshuwelijk is het misschien niet, maar de verbintenis tussen boek en film/serie zal vermoedelijk nog lang stand houden. Aangekondigd: ‘Netflix maakt serie van 100 jaar eenzaamheid’. De 50 jaar oude klassieker uit de wereldliteratuur van Gabriel García Márquez, in een eigentijdse jas gestoken: die van ‘de betere serie’. Straks zal een nieuwe generatie misschien naar het boek grijpen. En leefden beide partijen nog lang en gelukkig.
