Tekst: Tess van der Zwet
Fotografie: Marc Brester
Vorig jaar spraken we Ilja Leonard Pfeijffer al over het boek dat toen nog moest verschijnen, maar waarvan de verwachtingen torenhoog waren: Grand Hotel Europa. Elf maanden na publicatie staat het boek onwrikbaar in de nok van de verkooplijst. Tijd voor een uitgebreid telefoongesprek dwars over het continent heen, tussen Den Haag en Genua.
In Grand Hotel Europa ontmaskert Ilja Leonard Pfeijffer het toerisme als economische oplossing, wordt de toekomst en identiteit van ons continent tegen het licht gehouden en sijpelen ook thema’s als authenticiteit, migratie en klimaatverandering door. “De roman van het jaar”, kopte het NRC en Trouw vond het “een echt meesterwerk, briljant en rijk”. We zouden iedere lyrische recensie wel kunnen quoten, maar hebben daar simpelweg niet genoeg bladzijden voor. Nog steeds gaan de boeken in onverminderd tempo over de toonbank. Tijd voor reflectie. Over het boek, de personages van Montebello tot Ilja, de toekomst van het Avondland en over jouw rol, lieve lezer, als toerist.
Vorig jaar rond deze tijd spraken we elkaar en moest Grand Hotel Europa nog uitkomen. Nu ligt het boek al een tijdje in de winkels en staat het nog steeds bovenaan alle boekenlijsten. Had je dit succes verwacht?
‘Eigenlijk niet, in ieder geval niet in deze omvang. Natuurlijk had ik gehoopt dat het aan zou slaan: het is voor mij persoonlijk een belangrijk boek, dus ik hoopte dat de lezers dat zouden herkennen. Dat het nu nog steeds in de top 10 van het CPNB zou staan, dat had ik niet durven dromen.’
De bedoeling is om te voorkomen dat het nachtmerrie-scenario waarheid wordt
Kun je verklaren waarom het de lezers zo aanspreekt?
‘Om te beginnen heb ik er mijn best op gedaan en vind ik het gewoon een goed boek. In Brieven uit Genua nam ik de provocerende stelling in dat het succes van het boek volledig afhangt van het decor. Dát is namelijk wat je je herinnert van een boek: de setting. Ik denk dat dit ook voor Grand Hotel Europa geldt. Ook de maatschappelijke urgentie van het boek draagt bij aan het succes. De toekomst van Europa en het alsmaar groeiend toerisme zijn thema’s die veel mensen bezighouden en waar men zich in kan herkennen. Het hotel is een metafoor voor de richting die Europa inslaat. Als Europa zijn toeristische lotsbestemming blijft volgen, wordt het hele continent een hotel. In een boek dat gaat over oude Europese tradities, wilde ik ook op een literaire manier aanhaken. Het Grand Hotel is een voor de hand liggende echo van De Toverberg van Thomas Mann.’
Wie of wat belichamen de vaste bewoners van Grand Hotel Europa?
‘Je zou kunnen zeggen dat ze symbool staan voor ouderwetse opvattingen, maar uiteindelijk zijn het echte personen geworden die de door mij aan hen toebedeelde symboolfunctie totaal in eigen hand hebben genomen.’
Mijn ervaring is dat personages heel eigenwijs worden en ik ze niet meer onder controle heb
Bedoel je daarmee te zeggen dat ze een eigen leven zijn gaan leiden?
‘Neem nu majordomus Montebello. Ik had allang bedacht dat ik iemand als hij nodig zou hebben, ik had alleen nog maar een naam voor hem nodig. Toen ik op een dag in Florence op een terras zat te werken zag ik recht tegenover mij een winkeltje met de naam ‘Montebello’. Ik wist meteen dat het de perfecte naam was. Ik had hem enkel een bijrolletje toebedacht, maar toen hij eenmaal die welluidende naam had gekregen, nam hij het helemaal over. Als een soort wethouder Hekking (een personage van Van Kooten en de Bie red.) begon hij zich overal op de voorgrond te dringen. Je zou wel kunnen zeggen dat Montebello zichzelf het boek in heeft geschreven.’
Gaat het verhaal dan ook echt met jou aan de haal?
‘Ja, dat gevoel heb ik wel. Dat is natuurlijk niet echt zo, het komt allemaal nog steeds uit mijn hoofd. Maar mijn ervaring is dat personages op een gegeven moment heel eigenwijs worden en ik ze niet meer onder controle heb. In eerdere boeken is dat ook gebeurd, ik beschouw het als een goed teken. Het betekent dat het echte persoonlijkheden zijn geworden.’
Kan het dan ook gebeuren dat ze aansturen op een heel ander plot dan jij in gedachten had?
‘Er is wel een bepaalde strijd. Ik wil ze dan een kant op sturen waar zij het niet mee eens zijn. Uiteindelijk win ik en stuur ik hen in de richting die mijn plot nodig heeft, maar ben ik door hun koppigheid wel langs allerlei omwegen gegaan die heel goed blijken te zijn voor de verhaallijn.’
Ook in Grand Hotel Europa is Ilja de hoofdpersoon. Wat is de reden dat je jezelf weer opvoert als personage?
‘Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen het personage Ilja en de echte Ilja. Al creëer ik een personage met dezelfde naam, weliswaar met een aantal overeenkomstige karaktereigenschappen, dan zie ik dat nog steeds als een personage en niet als mezelf. Op die manier kan ik zo’n karakter moeiteloos voor gek zetten en op een ironische manier beschrijven. Ik moest mijn alter ego doelbewust eigenschappen toebedelen die minder sympathiek zijn, zoals ijdelheid en zelfingenomenheid. Die passen heel goed bij het thema van het oude continent en in de Europese traditie. Het personage dat ik van mezelf heb gemaakt is een ouderwetse Europeaan. En ja, misschien ben ik dat zelf ook wel een beetje, maar in het boek heb ik het flink aangezet en overdreven.’
Toch blijft het verwarrend. Als men een boek van jouw hand leest waarin het personage Ilja heet, dan is de conclusie natuurlijk al gauw getrokken dat jullie dezelfde persoon zijn.
‘Ik doe het ook om verwarring te scheppen. Dus als mensen dat denken heb ik mijn doel bereikt. Het is natuurlijk fictie, maar als ik jou een verzonnen verhaal vertel rond het kampvuur, dan zal ik mijn uiterste best doen om te verbergen dat het verzonnen is. Een alter ego van mezelf opvoeren is één van de trucs om ervoor te zorgen dat je naar mijn verhaal luistert. Een andere truc is het introduceren van locaties die controleerbaar zijn. Lezers die denken dat het allemaal verzonnen is slaan aan het googelen om er vervolgens achter te komen dat de plekken die ik noem allemaal bestaan. Als ze dan weer gaan twijfelen of het misschien toch allemaal écht gebeurd is, heb ik ze waar ik ze hebben wil.’
In Grand Hotel Europa beweer je dat Europa op het wereldtoneel niet meer zoveel voorstelt en in de toekomst alleen nog maar als recreatiepark voor andere continenten kan dienen.
‘Als ons continent inderdaad het amusementspark voor de productieve continenten wordt, kan dat ook best oké zijn. We kunnen er ook voor kiezen daar goed in te worden. Maar we moeten ons vooral beseffen of we dat wel willen, en zo niet, dan is het nog niet te laat om in te grijpen. In Zuid-Europa wordt in economisch opzicht nog steeds vertrouwd op een ouderwetse economie, gebaseerd op industrieën met staalfabrieken en scheepswerven. Maar dat heeft de toekomst niet. Daarom wordt gedacht dat toerisme de magische oplossing is, terwijl dat een alternatief is met een heel hoge prijs. Deze discussie is in ontvangende toeristische landen zoals Kroatië, Griekenland en ook Italië al even aan de gang.
Ik ben benieuwd wat er gebeurt wanneer Grand Hotel Europa in het Italiaans uitkomt, in het voorjaar van 2020. Deze problematiek is daar prangender dan in Nederland waar het nog iets relatief nieuws is, die massa’s mensen die voor een paar selfies naar Amsterdam of Giethoorn afreizen en de exponentiële groei van Airbnb-verhuringen. Wij Nederlanders zien onszelf nog steeds als reizigers, niet als toeristen, wij ergeren ons juist aan hen als we ‘op reis’ zijn. Een van de grootste lessen uit het boek is dat we onze rol moeten herzien. We zijn wél toeristen, we doen er net zo goed aan mee.’
Persoonlijk zie ik je boek als een donkere voorspelling met een bijna apocalyptisch vooruitzicht. Het lijkt in lijn te zijn met een trend van boeken, series en films waarin het einde der tijden dichterbij komt, omdat we onze aarde te gronde richten en de technologie ons voorbij streeft. Waarom fascineert die dreiging ons zo? Zijn we op zoek naar onze ondergang?
‘Ik weet niet zeker of ik het met je eens ben. Ja, er zijn veel zorgwekkende ontwikkelingen, maar ik denk dat die pessimistische films en series enkel een poging zijn om die angst die daaruit voortvloeit onder woorden te brengen. De wereld zoals we die kennen zal ongetwijfeld veranderen, maar we hebben het nog altijd zelf in de hand. In wezen is Grand Hotel Europa dan ook één grote liefdesverklaring aan Europa en het tegenovergestelde van een self fulfilling prophecy. Het brengt zorgwekkende ontwikkelingen aan het voetlicht, maar het zet de lezer er wel toe na te denken over alternatieven. Het boek wil een rol spelen in het maatschappelijk debat met als doel prangende vragen te stellen over ontwikkelingen die niet iedereen zo scherp ziet. De bedoeling is om te voorkomen dat het nachtmerriescenario waarheid wordt.’
Hoe hoop je dat men zich voelt na het lezen van Grand Hotel Europa?
‘In eerste instantie hoop ik dat ze zich hebben laten meeslepen door het verhaal, dat ze het zonde vinden dat ze het uit hebben omdat ze hun leven voortaan verder moeten leiden zonder Montebello en de andere personages. Dat ze genoten hebben van de zinnen, van de structuur van het boek en dat ze verbijsterd achterblijven door de ontknoping. Maar ik hoop natuurlijk ook dat ze bij het dichtslaan van het boek gaan nadenken over thema’s als toerisme. Ja, we moeten ons anders gaan gedragen als we op reis zijn. We moeten ons bewust zijn van de problematiek en de positie van Europa in de wereld. We moeten onszelf opnieuw uitvinden. In het belang van onze toekomst kan het geen kwaad om ons dat te beseffen. Ja, dat kan best confronterend zijn.’
