Tekst: Carien Karsten
Vaak blijft de behandeling van stress steken in symptoombestrijding. Zo kun je bijvoorbeeld kalmer worden door ademhalingsoefeningen te doen. Dat is even prettig, maar de manier waarop je op stressvolle situaties reageert verander je er niet mee. Om werkelijk greep te krijgen op je stresspatronen, helpt het om te weten tot welk stresstype je hoort.
Achtergrond stresstypes
In de jaren zestig van de vorige eeuw beschreef de Amerikaanse psychiater Freudenberger het persoonlijkheidstype dat riskeerde burn-out te raken. Het risicotype overbelastte zichzelf, stelde geen grenzen, deed meer dan hij kon en moest. Een loyaal en plichtsgetrouw type dat zeer hoge eisen aan zichzelf stelde en vaak ook last had van faalangst. Op de klachten van dit type baseerden onderzoekers de vragenlijsten en de hulpverleners de behandeling. Bekende tips voor dit type zijn: ga sporten, drink geen koffie, ontspan en hervat het werk geleidelijk.
Niets mis mee, maar in de praktijk bleken sommige mensen niet goed te reageren op deze behandeling. Ze herstelden niet of langzaam. Om dit te begrijpen keken de onderzoekers naar factoren die de productie van stresshormonen beïnvloeden. Hoe hangt dat samen met het gevoel van uitputting? Zouden de bijnieren hier een rol bij kunnen spelen? Door dit soort vragen ontstond de belangstelling voor de neurohormonale balans of disbalans bij stressklachten. Stress werd niet alleen gezien als een mentaal proces, maar ook als iets biologisch, waarvan we nog niet veel begrepen.
In 2010 brachten twee Amerikaanse gynaecologen, Stephanie McClellan en Beth Hamilton, de vier belangrijkste stresstypen in kaart. Hun indeling is gebaseerd op het werk van hoogleraar psychoneuroendocrinologie Dirk Hellhammer, die onderzocht hoe mensen reageerden op een uiterst stressvolle situatie: in tien minuten bereid je een presentatie voor en geeft die voor een panel dat je met uitgestreken gezicht aanhoort (Trier Social Stress Test). De toename van stresshormonen werd gemeten en op basis daarvan werden verschillen tussen de deelnemers vastgesteld. In 2010 heb ik een vragenlijst opgesteld om na te gaan in hoeverre de vier stresstypes van Mcclellan en Hamilton ook in Nederland herkenbaar waren. De resultaten beschreef ik in Daar ga ik weer, herken je stresstype.
Het stresstype-model
Het model van de stresstypes is gebaseerd op de verschillende fysieke reacties van het stress-systeem. Dat systeem bestaat uit het autonome zenuwstelsel (sympathicus [S], parasympathicus [P]) dat zorgt voor gas geven (sympathisch) en remmen (parasympathisch). Duurt de stress langer dan wordt het hormonale systeem (de Hypofyse-Hypothalamus-Bijnier as [C+ en C-]), geactiveerd.
De belangrijkste principes van het model zijn:
Ergotropie: de activering van het autonome zenuwstelsel en de hersenen (S);
Trofotropie: de activering van het herstelsysteem door slaap, ontspanning en rust (P).
Glandotropie: de hormonale aanpassing aan stress door over- of onder activiteit van cortisol (C+, C-).
Vier stresstypen
Op basis van dit model kun je vier stresstypen onderscheiden:
1. Het turbotype dat versnelt bij stress (S, C+)
2. Het crashtype dat instort bij langdurige stress (P, C+)
3. Het hooggevoelige type dat om de kleinste dingen ontregelt raakt (S, C+/-)
4. Het bore-outtype dat zichzelf net iets teveel beschermt tegen stress (P, C-).
Het turbotype heeft behoefte aan veel prikkels in het werk, en doet er bij een te hoge werkdruk nog een schepje bovenop.
Het crashtype is als een diesel en kan een hoge werkdruk goed aan. Wel is het zo dat hij het uiterste van zichzelf vraagt en niet luistert naar fysieke waarschuwingssignalen. Dit maakt het risico op overbelasting groot. Perfectionisme vergroot het risico.
Het hooggevoelige type kan een normale werkdruk aan, maar raakt bij overvragen snel in paniek. Ook heeft dit type vaak extra hersteltijd nodig, meer tijd dan het uur dat normaal gesproken nodig is voor herstel van de werkdag. Dit type wil leuk werk.
Het bore-outtype beschermt zich bij voorbaat tegen teveel stress en presteert soms ondermaats. De positieve kant van dit type is dat de waarneming sterk is ontwikkeld.
Dynamisch model
Het stresstype-model is dynamisch. Je kunt kenmerken hebben van verschillende types en ingrijpende ervaringen kunnen ertoe leiden dat je van type verandert. Bijvoorbeeld van een bore-outtype in een turbotype. Dit overkwam undercover journalist Gunther Walraff. Als jongen was hij teruggetrokken en fotografeerde graag. Hij volgde een opleiding tot boekhandelaar en ging boeken verkopen. In 1963 werd hij voor de Duitse legermacht, de Bundeswehr opgeroepen, maar hij weigerde omdat hij geen wapen wilde dragen. Hij kwam op de afdeling psychiatrie terecht en werd ontslagen vanwege zijn afwijkende persoonlijkheid. Deze kernervaring heeft hem tot turbotype gemaakt: altijd bezig maatschappelijk onrecht aan te tonen.
Het volgende voorbeeld laat zien hoe mensen met verschillende stresstypen op elkaar kunnen reageren: Désiree, 42, is alleenstaand moeder met twee dochters van 10 en 12. Ze heeft last van een liesbreuk en gaat voor een adviesgesprek naar de orthopeed. Zonder verder iets te vragen geeft hij haar onmiddellijk een injectie. Désiree is daardoor zo van streek dat ze twee dagen lang blijft huilen. Het ergste vond ze dat hij niet naar haar had geluisterd. Als hooggevoelig type reageert ze disproportioneel emotioneel op een vervelende gebeurtenis. De orthopeed, een jolige dertiger, is een typisch voorbeeld van een turbotype. Hij prefereert actie boven niets doen en heeft weinig begrip voor Désiree’s emotionele uitbarsting.
De valkuilen van je stresstype bestrijden
Ieder type heeft positieve- en negatieve kanten. De turbo en het crashtype presteren veel, het hooggevoelig type is empathisch en soms ook artistiek, en het bore-outtype kan origineel zijn in waarneming en een goede conflictbemiddelaar zijn.
Tips om het stresspatroon te bestrijden van je stresstype liggen op vier gebieden; fysiek, emotioneel, mentaal en zingeving. Hieronder een selectie van fysieke tips.
Tips voor het turbotype
Pauzeer regelmatig en neem tijd voor de lunch! Ga niet achter elkaar door. Doe ademhalingsoefeningen na de lunch.
Tips voor het crashtype
Luister naar je lichaam en probeer te herstellen door meer en beter te slapen. Tenminste 8 uur per nacht. Doe geen intensieve sporten!
Tips voor het hooggevoelig type
Neem ’s avonds voor het slapen gaan een warm bad met lavendel.
Tips voor het bore-outtype
Gebruik een stappenteller om actiever te worden.
