Tekst: Ela Colak
Illustraties: Lotte Dijkstra
De wereld lijkt meer verdeeld dan tevoren en onzekerheid over de toekomst lijkt alsmaar toe te nemen. Dit laat niemand onberoerd en resulteerde de afgelopen tijd in grootschalige, wereldwijde demonstraties – wat op zijn beurt een aantal schrijvers heeft geïnspireerd tot belangwekkende boeken.
De Britse krant The Guardian schreef in april dat er in het afgelopen decennium wereldwijd meer massabewegingen opkwamen die hervorming eisten, ‘dan in enig andere periode sinds de Tweede Wereldoorlog.’ Denk aan: scholieren die in navolging van generatiegenoot Greta Thunberg demonstreren tegen klimaatopwarming; de boze boeren die zich juist de dupe voelen van klimaatdoelstellingen, en in hun tractor begeven richting Den Haag; en anti-Zwarte Piet-activisten die lijnrecht tegenover de ‘blokkeerfriezen’ staan. Zo bezien was het een roerig decennium, dat een precedent schiep voor wat we dit jaar aan activistische bijeenkomsten zouden zien. De coronapandemie gooide aanvankelijk roet in het eten; demonstraties die dit voorjaar waren gepland moesten worden geannuleerd. Desalniettemin voelde een groeiende groep mensen de behoefte om de straat op te gaan, en leken de gemoederen dit jaar nóg hoger op te lopen dan in voorgaande jaren.
Toekomstbeeld
Activisme is van alle tijden, en toch lijkt met name de huidige generatie jongeren een grotere proteststem te behelzen dan voorgaande generaties. Volgens Titia Hoogendoorn, die samen met Nienke Schuitemaker het boek Waarom je niet zomaar moet stemmen waar je ouders op stemmen schreef, heeft dat te maken met een onzeker toekomstbeeld. Titia: ‘Ik ben nu eenendertig, maar toen ik achttien was leek het er nog op dat iedere generatie erop vooruit zou gaan, dat je een beter leven zou krijgen dan je ouders. Dat is voor mijn generatie niet zo gebleken. En wat ik meekrijg van de huidige achttienjarigen, is dat het voor hen al duidelijk is dat dit niet gaat gebeuren. Ze zien het klimaat opwarmen, ze zien de huizenprijzen stijgen, en ze denken: wat gebeurt hier in godsnaam?’
De huidige achttienjarigen denken: wat gebeurt hier in godsnaam?
Iemand anders die dit sentiment deelt en zich ontfermt over de toekomst van volgende generaties, is de Noorse schrijver Maja Lunde. In haar roman Het einde van de oceaan, waarin twee vervlochten verhalen plaatsvinden in 2017 en in 2041, beschrijft ze het schrikbeeld van een tekort aan water en een door droogte en oorlog geteisterd Europa. De schrijver steekt ook in interviews haar angst voor klimaatopwarming niet onder stoelen of banken, desondanks weet ze met haar ‘klimaatfictie’ te eindigen op een hoopvolle, liefdevolle toon.
Modern activisme
Het schrijven van een roman à la Maja Lunde is een manier om je uit te spreken, maar er zijn genoeg andere middelen om maatschappelijke problemen aan te kaarten. Sociale media is daarbij een uitkomst; zo worden zelfs op een oppervlakkige app als TikTok, dat bekend staat om frivole video’s met hippe dansjes, politieke boodschappen verspreid. Afgelopen juni wisten TikTok-jongeren zelfs een stadionbijeenkomst van president Donald Trump te saboteren, door massaal kaarten te reserveren voor een van zijn rallies. Een kleine vorm van verzet dat resulteerde in een halfleeg stadion en een zichtbaar teleurgestelde president.
TikTok-jongeren wisten een stadionbijeenkomst van president Trump te saboteren
Maar niet iedereen is te spreken over online protestacties: criticasters noemen het pseudo-activisme, en vinden het delen van een hashtag een flinterdunne boodschap. Onterecht, zegt Nienke: ‘Ik vind het irritant als mensen negatief zijn over sociale media, dat alleen maar om mooie plaatjes zou draaien. Ik zie ook dat mensen voor hun volgers, of dat er nu vijfhonderd of vijftigduizend zijn, bewustwording willen creëren. Ik beschouw dat als een mini-vorm van activisme.’
Vote!
Al die ‘engagement’ zou volgens Nienke en Titia ook niet misstaan tijdens verkiezingen. Met hun boek hopen ze jonge mensen handvatten te kunnen geven voor het uitbrengen van een stem. Denk aan: hoe zit onze volksvertegenwoordiging in elkaar? Wat voor stemhulp kun je inschakelen wanneer je door de bomen het bos niet meer ziet? Daarnaast maken ze duidelijk dat wanneer je niet stemt, je in wezen de macht uit handen geeft. Een boodschap die vaker weerklinkt in de Verenigde Staten, waar ze volgens Nienke een stuk theatraler zijn tijdens verkiezingen. Titia beaamt dat: ‘Een paar maanden geleden zag ik Michelle Obama een speech geven tijdens de Democratische conventie, en ze droeg zelfs een kettinkje met het woord vote!’ Nienke: ‘Het is daar heel erg in your face, dat ligt ons minder. De oproep om te stemmen klinkt hier minder groots dan in andere landen. Maar je ziet wel dat mensen steeds vaker creatieve manieren verzinnen om anderen over de streep te krijgen. Zoals tijdens de laatste verkiezingen, toen de hashtag #makevotingsexyagain viraal ging.’
Dat dit jaar alle ogen weer gericht waren op de Verenigde Staten kwam niet alleen door hun verkiezingen; ook de polarisatie en verharde demonstraties in het land, die steeds vaker eindigen in geweld, houdt de rest van de wereld in zijn ban. Dat progressieven en conservatieven daar met elkaar overhoop liggen is niks nieuws, maar president Trump leek er in zijn eerste ambtstermijn met veel genoegen nog eens extra vuur op te gooien. Zo noemde hij de Black Lives Matter-organisatie hatelijk en zwak, en liet demonstranten van de straten vegen door federale agenten. Wel was hij vol lof over rechtse fanatici in het zuiden van het land, die standbeelden van Geconfedereerde generaals uit de tijd van de Amerikaanse burgeroorlog overeind willen houden.
Dat Trump en andere regeringsleiders met despotische trekjes in opmars lijken, valt volgens de prijswinnende Israëlische journalist Nadav Eyal niet alleen te wijten aan polarisatie of desinformatie op sociale media. In zijn boek Revolte (begin januari verwacht) noemt hij globalisatie als belangrijkste oorzaak. Volgens Eyal heeft dit overal in de wereld zijn weerslag, maar vooral op lagere sociale klassen. Die zijn sneller de dupe van globalisatie en voelen zich gesterkt door populistische, nationalistische politici à la Trump. Een koers die bij ons door Geert Wilders en Thierry Baudet wordt omarmd, niet geheel toevallig beide fans van Trump.
De schrijver, de activist
Wat afgelopen zomer ook vanuit de VS overwaaide naar ons land, waren demonstraties uit solidariteit met zwarte Amerikanen die slachtoffer zijn geworden van politiegeweld. Dit opende de deuren naar een publiek debat over racisme in Nederland, wat op zijn beurt weer een aantal uitgevers en tijdschriften inspireerde tot het opstellen van lijstjes met antiracistische boeken. Het boek Hallo witte mensen van Anousha Nzume, die via persoonlijke anekdotes uitlegt wat wit privilege inhoudt, kan daarin niet ontbreken. Anousha is naast schrijver ook medeoprichter van Dipsaus, een podcast voor en door vrouwen van kleur. Haar podcast-collega Ebissé Rouw stelde de bundel De goede immigrant samen, in samenwerking met Uitgeverij Pluim en eindredacteur Sayonara Stutgard. Met deze bundel korte verhalen, geschreven door onder meer Nederlanders met een niet-westerse achtergrond, hebben ze volgens Ebissé een snaar geraakt bij een breed publiek.
Een belangrijk thema in De goede immigrant is De Ander, het gevoel een ‘exoot’ te zijn, zelfs in het land waar je geboren bent. Het vechten om acceptatie is ook een teneur die weerklinkt in non-fictie boeken als Half van journalist Haroon Ali, Mijn ontelbare identiteiten van cultureel antropoloog Sinan Çankaya en De bananengeneratie van journalist Pete Wu. En hoewel je dergelijke non-fictie niet direct op activisme kunt betrappen, pogen ze wel het bewustzijn te vergroten omtrent discriminatie. Het stemt Ebissé optimistisch dat er steeds meer bi-culturele schrijvers worden gepubliceerd: ‘Omdat ik streef naar meerstemmigheid binnen de literatuur word ik gezien als activist, wat ik best bijzonder vind. Niet omdat ik niet met het woord ‘activist’ geassocieerd wil worden, maar omdat ik activisten ken die aan de frontlinie staan. Dan vind ik het oneerbiedig van mezelf om me aan hen gelijk te stellen. Maar als streven naar gelijkwaardigheid als activistisch wordt bestempeld, het zij zo.’
Het is van belang dat we discussies met elkaar voeren op een menselijke toon
Dat verandering op dit moment gewenst is laten diverse geluiden horen. Daarbij is het van belang dat we discussies met elkaar voeren op een menselijke toon, en niet op een demoniserende. Zoals schrijver Nina Köll mooi verwoord in haar bijdrage in De goede immigrant: ‘Erkenning van elkaars gelijkwaardigheid op basis van, niet ondanks, onze verschillen is een politiek imperatief in een pluriforme samenleving. Dit betekent echter niet dat we alles van elkaar moeten accepteren, maar wel dat we allemaal een stem hebben in het vormgeven van dit ‘wij’.’
Ook van belang is het besef dat we onze stem hier überhaupt mogen laten horen. Op veel plekken in de wereld, zoals we weer hebben gezien in Wit-Rusland en Hongkong, riskeren demonstranten hun veiligheid of zelfs hun leven wanneer ze de straat op gaan. Des te meer reden om hier gebruik te maken van je stem, of dat nu in de stembus is of wanneer je de barricades op gaat.
