De populariteit van manga in Nederland groeit hard, maar de weg naar de boekwinkel is niet eenvoudig. Want deze stripstijl uit Japan is meer dan schattige figuurtjes met grote ogen. Manga is cultureel erfgoed en laat zich dus niet zomaar ‘vernederlandsen’. Een duik in een intrigerend universum.
Tekst: Tess van der Zwet
Beeld: Daria Nipot
Van rechts naar links
Zoals ‘anime’ naar Japanse animatiefilms verwijst, staat ‘manga’ ruwweg voor ‘strip’ in het Japans. Het is dan ook geen genre, maar een stijl die behoorlijk afwijkt van de strips die in Nederland of de Verenigde Staten worden gemaakt. De eerste verschillen vallen meteen op: zo lees je manga’s van rechtsboven naar linksonder, worden ze meestal in zwart-wit gedrukt en hebben de personages grote ogen, uitgesproken haarstijlen en opvallende, emotionele gezichtsuitdrukkingen. Maar er zijn ook dieperliggende verschillen. Max Helmus, verkoopmedewerker bij Paagman in Westfield Mall of the Netherlands, is al jaren gefascineerd door de wereld van manga en staat aan het hoofd van zijn eigen manga-afdeling in de winkel. In de afgelopen jaren zag hij de populariteit van de stijl groeien: ‘Manga kent een gigantische historie, die wereldwijd een vlucht nam na de Tweede Wereldoorlog, toen mangaka (mangaschrijver of -creator, red.) Osamu Tezuka, geïnspireerd door Walt Disney, Astro Boy ontwikkelde. Hij is daarmee de pionier geweest van de hedendaagse manga zoals wij die kennen.’
Typisch Japans
Ondanks de Amerikaanse invloed, is manga in vrijwel alle opzichten typisch Japans en heeft het door de jaren die stijl ook behouden. Zo wordt er duidelijk onderscheid gemaakt tussen boeken voor verschillende demografische doelgroepen: ‘kodomo’ staat voor kinderboeken, ‘shonen’ is voor jongens en ‘shojo’ voor meisjes, maar ook voor volwassenen is er een breed scala aan verhaalvormen voor specifieke achtergronden. Uiteraard bevinden zich binnen manga de herkenbare genres zoals fantasy, horror en romantiek, maar minder bekend zijn termen als essay manga (non-fictie, autobiografische manga’s), mecha (met robots als voornaamste onderwerp) en isekai (personages die na hun dood in een andere wereld terechtkomen). De verhalen van manga’s vinden hun oorsprong vaak in oude Japanse legendes en sagen, waarin meer aandacht is dan wij gewend zijn voor introspectie, natuur en het bovennatuurlijke. Helmus: ‘Wat wij bizar en abstract vinden, is voor Japanse lezers juist heel herkenbaar. Dit zie je ook terug in de bekende anime van Miyazaki: die films zijn heel anders dan de sprookjes- en kinderfilms die in het Westen worden gemaakt.’
Wat wij bizar en abstract vinden, is voor Japanse lezers juist heel herkenbaar
Spotlight op manga
Het is mede dankzij de anime dat manga nu aan populariteit wint, ziet ook Meltem Kumru, uitgever bij Fontaine Kinderboeken: ‘Anime kreeg in de jaren negentig al voet aan de grond in Nederland met de introductie van Dragon Ball Z, Pokémon en later ook Shinchan, maar manga is hier nog relatief nieuw. Er is nu een markt voor: de Japanse cultuur krijgt veel meer een podium met een toename van het aantal animeseries op streamingdiensten als Netflix en de vele comic cons (beurzen voor fans van strips, gaming, films, series, cosplay en andere popcultuurfenomenen, red.). Die brede aandacht draagt enorm bij aan de toenemende populariteit van manga.’ Maanden wachten op een herdruk
Die populariteit zorgde er mede voor dat Max Helmus het voortouw nam om de manga-afdeling bij Paagman uit te breiden en te diversifiëren. En dat werpt zijn vruchten af. ‘Klanten van alle leeftijden komen hier langs en zijn vaak verbaasd over de grootte en variëteit van de collectie. Vooral jongeren zie ik veel terugkomen, in de weekenden en vakanties soms zelfs dagelijks. Vooral bij hen is manga heel geliefd.’ En dat terwijl er in de collectie nog helemaal geen Nederlandstalige manga’s te vinden zijn; het is uitsluitend Engelstalig. En dat levert soms best wat inkoopproblemen op. Helmus: ‘De Engelstalige manga’s komen vaak uit de Verenigde Staten en worden ingekocht via een vaste leverancier uit Groot-Brittannië. Ik houd nieuwe releases goed in de gaten, maar soms gaat een serie zó hard dat ik achter het net vis. De leverancier distribueert namelijk niet alleen naar Nederland, maar naar alle Europese landen. Als een boek of serie vervolgens uitverkocht is, kan het zomaar een paar maanden duren voordat deze weer op voorraad is. Zo wacht ik inmiddels al anderhalf jaar op een herdruk van Dragon Ball Super Volume 3.’ Waarom dat zo lang duurt? Volgens Helmus ligt het niet aan dat ze niet opnieuw gedrukt worden, maar er zit mogelijk ergens een kink in de kabel tussen de leveranciers. ‘Dan zie ik dat ze wel weer in de Verenigde Staten beschikbaar zijn, maar moeten wij wachten tot onze leverancier ze in handen heeft. Dat is nog wel eens frustrerend.’
Strenge eisen voor vertalingen
Hoewel er in Nederland en de rest van Europa veel vraag is naar manga, is de afzetmarkt in vergelijking met Japan of de Verenigde Staten nog altijd relatief klein. Het is een van de redenen waarom er nagenoeg geen Nederlandse vertalingen in de winkels te vinden zijn. ‘Ik heb wel eens Nederlandse versies gezien in stripspeciaalzaken of bij beurzen, maar dat zijn vaak oude exemplaren die intussen niet meer gedrukt worden en dus echt collector’s items zijn’, vertelt Helmus. Ook bescherming van het erfgoed speelt een rol bij het ontbreken van manga’s in de Nederlandse taal. Kumru: ‘De Japanse uitgeverijen stellen strenge eisen aan een vertaling. Het is toch een van de visitekaartjes van hun cultuur, dus ik begrijp het helemaal. Daarbij hoeven ze de vertaalrechten niet te verkopen: in eigen land is de markt groot genoeg.’ Helmus benadrukt dat bovendien niet alles vertaald kán worden: ‘Dat heeft niet zozeer met taal te maken, maar voornamelijk met cultuur. Sommige nuances kunnen simpelweg niet vertaald worden naar een westerse omgeving.’
Sommige nuances kunnen simpelweg niet vertaald worden naar een westerse omgeving
Een nieuwe vorm van lezen
Fontaine Kinderboeken is al lange tijd bezig met het verkrijgen van vertaalrechten voor manga’s, maar dat is niet makkelijk. Kumru is al zeker anderhalf jaar in gesprek, tot op heden zonder succes. Toch is er wel een eerste stap gezet: inmiddels is Ki en Hi verschenen, een vertaling van de Franstalige manga van Kevin Tran. ‘Een manga vertalen is een uitdaging, omdat de woorden echt goed moeten passen bij de illustratie. Omdat het hierbij ging om een vertaling uit het Frans, een taal die we beter herkennen en een cultuur die dichter bij de onze ligt, ging dat eigenlijk heel soepel.’ Toch lijkt Ki en Hi op een echte manga, inclusief de leesrichting. Kumru hoopt dat de stijlvorm kinderen aanmoedigt om meer te gaan lezen: ‘Ik denk dat een onbekende, nieuwe vorm van een boek lezen de nieuwsgierigheid en het leesplezier stimuleert. We werden dan ook overweldigd door het enthousiasme van twee groep 6-klassen waar we Ki en Hi een paar maanden geleden introduceerden. Er waren zelfs een paar jongens die niet echt meededen met de les, maar ‘aan’ gingen zodra ze de manga zagen en hun juf daarna smeekten om de boeken aan te schaffen voor in de klas.’
Ik denk dat een onbekende, nieuwe vorm van een boek lezen de nieuwsgierigheid en het leesplezier stimuleert
Op naar uitbreiding
Nu de eerste Nederlandse vertalingen van niet-Japanse manga’s voor kinderen verschenen zijn, hoopt Kumru dat het binnenkort eindelijk tot een overeenkomst komt met een Japanse uitgeverij. ‘Een van oorsprong Japanse manga vertalen naar het Nederlands is ons doel. We zijn er al zó lang mee bezig: ik ben ervan overtuigd dat het gaat lukken.’ Tot het zover is, houdt Helmus de vinger aan de pols wat nieuwe releases in mangaland betreft: ‘Maar als het in dit tempo doorgaat, heb ik op den duur wel wat meer ruimte in de winkel nodig.’
